Τον Μάιο του 2019 το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών διοργάνωσε σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο επιστημονική ημερίδα αφιερωμένη στον Άγγελο Τερζάκη με αφορμή τα σαράντα χρόνια από τον θάνατό του, με σκοπό να αναδείξει το πλούσιο έργο του που καθόρισε την ανήσυχη και καθοριστική για τα ελληνικά γράμματα, γενιά του ΄30. Το πλούσιο περιεχόμενο της ημερίδας συγκεντρώθηκε, με την φροντίδα της Λίλυς Αλεξιάδου και της Μιχαέλας Αντωνίου, σε ένα βιβλίο που κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική. Με αφορμή την κυκλοφορία του πολύτιμου αυτού βιβλίου, καθώς και αυτή τη φορά την επέτειο των γενεθλίων του Άγγελου Τερζάκη (16 Φεβρουαρίου 1907), η Λίλυ Αλεξιάδου μας μίλησε για την ημερίδα και τις συναντήσεις τέτοιου περιεχομένου που διανοίγουν νέα μονοπάτια στην ζωή και την σκέψη μας. Για το πολυδιάστατο και πλούσιο έργο του συγγραφέα που προέκυψε από μία εποχή πνευματικών ζυμώσεων, αλλά και την καθόρισε. Για τη διαχρονική διάστασή του που το καθιστά τόσο σημαντικό και στην δική μας εποχή.

Γιατί το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών οργάνωσε μια ημερίδα αφιερωμένη στον Άγγελο Τερζάκη; Ποια η συμβολή του στη νεοελληνική λογοτεχνία;

Η επιστημονική αυτή ημερίδα του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ διοργανώθηκε τον Μάιο του 2019, σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο, με αφορμή τα σαράντα χρόνια από τον θάνατο του Άγγελου Τερζάκη (1907-1979) και με σκοπό την ανάδειξη του πλούσιου πεζογραφικού, θεατρικού, δοκιμιακού και κριτικού έργου του πνευματικού άνδρα της γενιάς του ’30 και της προσφοράς του στο Εθνικό Θέατρο. Μας ενδιέφερε η ανανέωση του επιστημονικού ενδιαφέροντος για την πολύπλευρη πνευματική παρακαταθήκη του Τερζάκη στις νεότερες γενιές των μελετητών αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο για τη νεοελληνική λογοτεχνία και το θέατρο.

Ο Τερζάκης ανδρώθηκε με τη γενιά του ’30. Οι νέοι λογοτέχνες της γενιάς του ανιχνεύουν βαθύτερες και σύνθετες ψυχολογικές καταστάσεις, αντιμετωπίζουν τα κοινωνικά προβλήματα και επικοινωνούν με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πεζογραφία. Ξεπερνούν το πλαίσιο της ηθογραφίας, του διηγήματος και της νουβέλας, και εκφράζονται με ένα σύγχρονο μέσο, το μυθιστόρημα, μέσω του οποίου θα ανανεώσουν το ύφος και τη γλώσσα. Όπως γράφει ο Γ. Θεοτοκάς, στο άρθρο του «Η εποχή του μυθιστορήματος» (1933), «το μυθιστόρημα είναι το κατ’ εξοχήν λογοτεχνικό είδος του εικοστού αιώνα, το είδος που μπορεί να αποδώσει πληρέστερα από κάθε άλλο αυτήν την ορμητική, πολύμορφη και ανήσυχη εποχή που ζούμε.»  Ο Άγγελος Τερζάκης είναι ο πιο ανήσυχος φιλοσοφικά της γενιάς του. Στο κέντρο του έργου του βρίσκεται ο σύγχρονος άνθρωπος και οι αγωνίες του. Γι’ αυτό ίσως καλλιέργησε, σύμφωνα με τον Λ. Πολίτη, ιδιαίτερα και το στοχαστικό δοκίμιο και ασχολήθηκε με τη συγγραφή θεατρικών έργων. Άφησε πίσω του αξιόλογα πεζογραφικά έργα, όπως Η παρακμή των Σκληρών (1934), Η μενεξεδένια πολιτεία (1937), Η Στοργή (1944), Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ (1945), Ταξίδι με τον Έσπερο (1946), Δίχως Θεό (1950), Μυστική ζωή (1957) και σημαντικά θεατρικά έργα, όπως ο Αυτοκράτωρ Μιχαήλ (1936), Γαμήλιο εμβατήριο (1938), Ο σταυρός και το σπαθί (1939), Το μεγάλο παιχνίδι (1944), Θεοφανώ (1956), Νύχτα στη Μεσόγειο (1957), Θωμάς ο δίψυχος (1962), Ο πρόγονος (1970). Ιδιαίτερα σημαντικό και πολυεπίπεδο είναι το δοκιμιακό του έργο, όπως Εισαγωγή στον Άμλετ (1960), Προσανατολισμός στον αιώνα (1963), Το μυστήριο του Ιάγου (1964), Αφιέρωμα στην τραγική μούσα (1970), Οι απόγονοι του Κάιν (1972), Ποντοπόροι (1975). Μέσα από τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα, τα θεατρικά του έργα αλλά και τα στοχαστικά του δοκίμια, φανερώνεται η υπαρξιακή αγωνία για το τραγικό νόημα της ζωής, για «το δραματικό, πιεστικό αίσθημα ενός ασύμπτωτου ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο». Από το 1947 συνεργάστηκε σε τακτική βάση με την εφημερίδα Το Βήμα, όπου έγραφε κριτική θεάτρου.

Πόσο σημαντικό είναι αφενώς να υπάρχουν ανάλογες πρωτοβουλίες και αφετέρου να καταλήγουν σε βιβλία-παρακαταθήκες σαν αυτό που κυκλοφόρησε με αφορμή την ημερίδα από την Κάπα Εκδοτική;

Είναι, εννοείται, πολύ σημαντικό να γίνονται ημερίδες, συνέδρια και συναντήσεις με θέμα την πνευματική μας κληρονομιά αλλά και τη σύγχρονη πνευματική και καλλιτεχνική παραγωγή. Για την παρακολούθηση της ημερίδας προσήλθε στην Αίθουσα Εκδηλώσεων του Εθνικού Θεάτρου, που μας φιλοξένησε, πλήθος κόσμου· μέλη της ευρύτερης πανεπιστημιακής κοινότητας –καθηγητές, προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές, υποψήφιοι διδάκτορες και διδάκτορες– αλλά και καλλιτέχνες, φιλόλογοι-εκπαιδευτικοί και αρκετοί λάτρεις της λογοτεχνίας και του θεάτρου. Βρεθήκαμε όλοι μαζί, οι παλαιότεροι και οι νεότεροι, συζητήσαμε και προβληματιστήκαμε, διευρύναμε τον ορίζοντά μας. Η ημερίδα μας, κατά έναν τρόπο, έφερε ξανά τον σπουδαίο Τερζάκη στο προσκήνιο, τον τοποθέτησε στο σήμερα, στην εξίσου «ορμητική, πολύμορφη και ανήσυχη», εποχή μας. Ένας συγγραφέας που αποτυπώνει στο έργο του το ασύμπτωτο της ύπαρξης, δεν μπορεί παρά να είναι διαχρονικός, δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν, μας μιλάει για το παρόν και για το μέλλον. Στο βιβλίο που κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική συγκεντρώνονται οι καρποί της ημερίδας μας και πρόκειται, πράγματι, για μια παρακαταθήκη για το μέλλον. Το βιβλίο φωτίζει άγνωστες πλευρές του Τερζάκη, τις ανθρώπινες στιγμές, τις αναζητήσεις και τον πνευματικό του μόχθο, ανανεώνοντας τη σχέση μας μαζί του, ξαναφέρνοντας τον συγγραφέα στη βιβλιοθήκη μας, συμπληρώνοντας ψηφίδες του πολυδιάστατου πορτρέτου του και ζωντανεύοντας το καθοριστικό για τα ελληνικά γράμματα σκηνικό της γενιάς του ’30.

Πως δουλέψατε για το παρόν βιβλίο; Ποιο ήταν το προσωπικό σας κέρδος από αυτή την εργασία;

Μαζί με την Μιχαέλα Αντωνίου, συνάδελφο στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, αναλάβαμε την επιμέλεια και πετύχαμε μια άψογη συνεργασία τόσο μεταξύ μας όσο και με τους έγκριτους συγγραφείς του βιβλίου, στους οποίους οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ, και, βέβαια, με τις εκδόσεις Κάπα και τον Ι. Τσίγκα, που ανέλαβε τον ιδιαίτερα καλαίσθητο και πρωτότυπο σχεδιασμό της έκδοσης. Ιδιαίτερες ευχαριστίες για την στήριξή τους οφείλουμε στις καθηγήτριες του Τμήματος, Χρυσόθεμη Σταματοπούλου-Βασιλάκου, που προλογίζει το βιβλίο, και Άννα Ταμπάκη, οι οποίες μας στήριξαν σε όλη τη διάρκεια της δουλειάς μας. Σημαντική υπήρξε και η προσφορά φωτογραφικού και αρχειακού υλικού από το Αρχείο του Άγγελου Τερζάκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Το βιβλίο μας έγινε με πολλή αγάπη και σύμπνοια και αυτό θεωρώ ως ουσιαστικό προσωπικό μου κέρδος.

Γιατί επιλέξατε για το βιβλίο τον τίτλο Αγωνιών και Άγρυπνος; Πόσο σημαντικό είναι να ζούμε κατ΄αυτόν τον τρόπο;

Δανειστήκαμε τον τίτλο της ημερίδας και του βιβλίου μας από τον τίτλο κειμένου του Π.Β. Πάσχου στα Τετράδια Ευθύνης (1977), μετά από την εξαιρετική ιδέα της Π.Κ. Μπίστα, ειδικής μελετήτριας του Τερζάκη. Ο τίτλος αποδίδει απόλυτα το τερζακικό σύμπαν μιας ανθρωποκεντρικής μεταφυσικής, όπου «το αίσθημα του εφήμερου τραυματίζει μέσα μας κάτι βαθύ και μόνιμο, τόσο που να το κάνει ν’ αμφισβητεί την όλη υπόθεση της ζωής και του κόσμου», όπως έγραφε ο ίδιος. Ο Τερζάκης δεν είχε βεβαιότητες, υπήρξε ένας βαθιά αντιδογματικός νους, μια αγωνιώσα συνείδηση, που έθετε διαρκώς ερωτήματα για τα πάντα – για τον εαυτό, για τον Θεό, για το νόημα της ζωής.  

Ο Τερζάκης δεν είχε βεβαιότητες, υπήρξε ένας βαθιά αντιδογματικός νους, μια αγωνιώσα συνείδηση, που έθετε διαρκώς ερωτήματα για τα πάντα – για τον εαυτό, για τον Θεό, για το νόημα της ζωής.  

Ποια η σχέση του Άγγελου Τερζάκη με το Εθνικό Θέατρο; Τι μπορούμε να διδαχτούμε σήμερα από αυτή;

Με το Εθνικό Θέατρο ο  Άγγελος Τερζάκης συνδέθηκε για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Το 1936 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά θεατρικό έργο του από την κρατική σκηνή, όταν ο Δημήτρης Ροντήρης σκηνοθέτησε τον Αυτοκράτορα Μιχαήλ. Τις επόμενες δεκαετίες θα ακολουθήσουν παραστάσεις και άλλων έργων του (Είλωτες, Θεοφανώ, Το μεγάλο παιχνίδι, Νύχτα στη Μεσόγειο, Ο πρόγονος, Ο σταυρός και το σπαθί) σε σκηνοθεσίες του Πέλου Κατσέλη, του Κωστή Μιχαηλίδη, του Αλέξη Μινωτή κ.ά. Το 1937 διορίστηκε Γραμματέας του ιδρύματος, στη συνέχεια ανέλαβε τη Διεύθυνση Δραματολογίου, ενώ διετέλεσε, επίσης, Καλλιτεχνικός Διευθυντής και Γενικός Διευθυντής, γνωρίζοντας την ευρεία αποδοχή του καλλιτεχνικού και διοικητικού προσωπικού. Παράλληλα με το διοικητικό του έργο, ξεχωριστή υπήρξε η μακρόχρονη προσφορά του στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, στην οποία δίδαξε Ιστορία του Θεάτρου, Δραματολογία και Αρχαίο Δράμα, ενώ κατά διαστήματα ανέλαβε και τη διεύθυνσή της.

Από τις ιδιότητές του ποια ήταν η πιο ισχυρή; Τι χαρακτηρίζει το έργο του;

Θεωρώ ότι ο κατεξοχήν χώρος του Τερζάκη είναι το μυθιστόρημα, όπου κατέθεσε με υποβλητικό και υπόρρητο τρόπο την εσώτερη αγωνία της εποχής του, τις μυστικές ρωγμές του ανεπίγνωστου εαυτού που αναζητά την αλήθεια μέσα στο ανοίκειο πλαίσιο μιας πραγματικότητας αμφίσημης. Και αυτή η αγωνία είναι εξαιρετικά επίκαιρη σήμερα, όσο και διαχρονική, βρίσκεται στη ρίζα της ύπαρξης. Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, ότι υπολείπονται η σημαντική θεατρική προσφορά του και το δοκιμιακό και κριτικό έργο του, τομείς στους οποίους κληροδότησε πολύτιμο έργο στις επόμενες γενιές.

Ποια τα επόμενα σχέδιά σας;

Πολλά σχέδια περιμένουν στη σειρά, κάποια από αυτά θα πραγματοποιηθούν, κάποια άλλα θα παραμείνουν σε αναμονή και ίσως σχηματοποιηθούν καλύτερα στο μέλλον, ίσως και όχι. Τα σχέδια, πιστεύω, δεν πρέπει απαραίτητα να υλοποιούνται, έχουν αυταξία απλά και μόνο ως σχέδια, ως προοπτική. Στο άμεσο μέλλον, πάντως, ετοιμάζω το δεύτερο βιβλίο μου για την ποιητική της ετερότητας στη νεοελληνική λογοτεχνία.

Τι σας δίνει δύναμη και πίστη στην καθημερινότητα;

Η επικοινωνία και η συνεργασία, οι προσωπικοί και κοινοί στόχοι, τα σχέδια για το μέλλον. Ζούμε σε μια δύσκολη εποχή, όμως ποια εποχή δεν ήταν δύσκολη; Ο Τερζάκης έγραφε το 1966: «Έχουμε έρθει προσωπιδοφόροι, με ανεξακρίβωτη κι από εμάς τους ίδιους ταυτότητα, σ’ έναν χορό που δεν ξέρουμε πού δίνεται, γιατί δίνεται και από ποιον δίνεται». Πόσο σύγχρονος ακούγεται! Και σήμερα, προσωπιδοφόροι χορεύουμε σε μια ανεξακρίβωτη πραγματικότητα, με άλλες μάσκες, σε άλλο σκηνικό αλλά στο ίδιο έργο. Όμως είναι ο δικός μας χορός, δικά μας τα βήματα.

Το βιβλίο Άγγελος Τερζάκης / Αγωνιών και Άγρυπνος κυκλοφορεί σε επιμέλεια Λίλυς Αλεξιάδου και Μιχαέλας Αντωνίου από την Κάπα Εκδοτική.