Ο Γιαννούλης Χαλεπάς (1851-1938) αποτελεί για τη νεοελληνική τέχνη ένα σταθμό. Η σύντομη, αλλά άκρως ενδιαφέρουσα και δημιουργική πορεία της ζωής του διεκόπη με την αυτοκτονία του στα 37 του χρόνια. Ενώ η αναγνώριση της δουλειάς του δεν άργησε να έρθει, καθόρισε την ζωή του η ψυχική ασθένεια και ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο. Μετά την νοσηλεία του, ακολούθησε μια δεύτερη δημιουργική περίοδος όπου δημιουργήθηκαν μερικά από τα πιο ξεχωριστά του έργα. Η ιστορικός τέχνης και καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου, Μελίτα Εμμανουήλ μελέτησε σε βάθος την ζωή και την δημιουργική πορεία του μεγάλου γλύπτη, ανακαλύπτοντας την γοητεία τόσο της δημιουργίας όσο και του δημιουργού. Μας μίλησε για το βιβλίο Γιαννούλης Χαλεπάς – Μια διαφορετική οπτική που κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική και την συγγραφική διαδικασία, μεταφέροντάς μας την αγάπη της για το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά και τον τρόπο που επιδρά σε όποιον θελήσει να έρθει λίγο πιο κοντά του.

Τί σάς ενέπνευσε για τη συγγραφή του βιβλίου σας; Πώς δουλέψατε γι’  αυτό;

Το 2006 είχα δημοσιεύσει μία βιβλιοκρισία στο γερμανικό περιοδικό Philia για το ωραίο βιβλίο του Χρήστου Σαμουηλίδη « Γιαννούλης Χαλεπάς. Η τραγική ζωή του μεγάλου καλλιτέχνη», που είναι μία μυθιστορηματική βιογραφία για τον Γιαννούλη Χαλεπά. Στη συνέχεια, μετά τη συνταξιοδότηση της συναδέλφου μου που δίδασκε τη νεοελληνική τέχνη στη Σχολή Αρχιτεκτόνων, άρχισα να διδάσκω, παράλληλα με τα δικά μου, και τα μαθήματα που παρέδιδε η ίδια, αφού δεν είχε εκλεγεί ακόμη στη θέση της άλλος συνάδελφος. Έτσι, περιέλαβα και τον Χαλεπά στις παραδόσεις προς τους φοιτητές μας. Η συγκίνησή μου φαίνεται ότι ήταν μεγάλη, αφού την μετέδιδα και στους νέους σπουδαστές της Αρχιτεκτονικής, οι οποίοι κάθε φορά εντυπωσιάζονταν και ζητούσαν περισσότερες λεπτομέρειες για τη ζωή και το έργο του. Η βιβλιογραφία για τον Χαλεπά είναι πολύ πλούσια, αλλά από τα κείμενα που διάβαζα διαπίστωσα ότι υπήρχαν ακόμη περιθώρια και για μία περαιτέρω μελέτη των έργων, κυρίως ως προς την τυπολογία τους.  Έτσι, άρχισε να διαμορφώνεται μέσα μου η ιδέα να γράψω και εγώ ένα κείμενο για την τέχνη του, καθώς και για τον τρόπο που αυτή εξελίχθηκε, από τις πρώτες ακόμη προσπάθειες, όταν ήταν φοιτητής στη Γερμανία, μέχρι τη δεύτερη περίοδο της δημιουργίας του, τη λεγόμενη «μεταλογική». Χωρίς να παραβλέψω τις ατυχίες που είχε στη ζωή του, την τρέλα, αλλά και τις σχέσεις του ίδιου με τους γονείς και κυρίως με τη μητέρα του, θέματα που απασχόλησαν ιδιαίτερα τους μελετητές που προηγήθηκαν, εστίασα στην εικονογραφική-τυπολογική ανάλυση των έργων του Χαλεπά, αναζήτησα τα πρότυπα στη λογοτεχνία και στην τέχνη και «ταξίδεψα» μαζί του μέχρι τα τελευταία έργα που φιλοτέχνησε, τα οποία σχετίζονταν άμεσα με τα πρώτα.

Τί καινούργιο μάθατε μέσα από τη συγγραφική διαδικασία;

Για μένα ήταν μία πραγματική αποκάλυψη! Ξέρετε, ο ιστορικός της τέχνης δεν είναι απαραίτητο να έχει και την ευαισθησία του καλλιτέχνη. Με τη μελέτη όμως των έργων του Γιαννούλη Χαλεπά νομίζω ότι κατάφερα να «συνομιλήσω» πνευματικά, αλλά και συναισθηματικά με το έργο τέχνης, συνειδητοποίησα για ακόμη μία φορά τί σημαίνει «μεγάλη τέχνη» και πώς ένας δημιουργός «υποφέρει» στην προσπάθειά του να καταλήξει στην τελική του σύνθεση. Δεν θα ήταν υπερβολή, αν σάς έλεγα ότι με τη μελέτη των έργων του Χαλεπά αισθάνομαι ότι έγινα καλύτερος άνθρωπος…

Τί σάς συγκινεί στην προσωπικότητα και το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά;

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς ήταν ένας εξαιρετικά ταλαντούχος καλλιτέχνης, που εκτός από γλύπτης θα μπορούσε να είναι και μεγάλος ζωγράφος. Με συγκίνησε η νεανική ορμή του στα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του και οι προσπάθειες που κατέβαλε ώστε να διαμορφώσει την τελική μορφή ενός έργου, όπως π.χ. την Κοιμωμένη του Πρώτου Νεκροταφείου και τον Σάτυρο με τον Έρωτα. Ένιωσα βαθειά συγκίνηση και με τα έργα της δεύτερης περιόδου, τα οποία δεν διακρίνονται για την τελειότητα των πρώτων. Εντυπωσιάζουν όμως με την αμεσότητα της έκφρασης, η οποία είχε διατυπωθεί με τον πιο αντιπροσωπευτικό τρόπο από τον Χρόνη Μπότσογλου: ο σημαντικός αυτός δημιουργός είχε πει ότι στα τελευταία έργα του Χαλεπά «ο λόγος είναι γυμνός!».  Επί πλέον διαπίστωσα ότι παρ΄ όλες τις ταλαιπωρίες που είχε υποστεί – ασθένεια, ψυχιατρείο, χρόνια απραξίας στην Τήνο, οικονομικά προβλήματα – φαίνεται ότι ο ίδιος μέσα του είχε διατηρήσει τη νεανική του ορμή. Τη βλέπουμε στις παραλλαγές που φιλοτέχνησε για τη σύνθεση «Το Παραμύθι της Πεντάμορφης», οι οποίες δείχνουν σαν να θέλει ο ίδιος να ολοκληρώσει την ιστορία με τα έργα του: ο πρίγκιπας ξυπνάει με το φιλί την Πεντάμορφη, της κάνει πρόταση γάμου και στη συνέχεια αφοσιώνονται στον έρωτά τους!

Οι άνθρωποι που γεννιούνται με ένα ταλέντο τόσο ισχυρό όσο εκείνος είναι καταδικασμένοι να δυστυχήσουν στην καθημερινή ζωή τους;

Δεν νομίζω ότι είναι αναγκαία συνέπεια. Οπωσδήποτε όμως διαφέρουν από τους άλλους, τους «κανονικούς» ανθρώπους. Το ταλέντο και η ανάγκη για δημιουργία είναι δυνάμεις τόσο ισχυρές μέσα τους, ώστε άλλα θέματα που απασχολούν εμάς, για τους ίδιους δεν έχουν καμία σημασία. Ένα παράδειγμα: είχα διαβάσει ότι, όταν πέθανε η γυναίκα του Κλωντ Μονέ, αυτός που την υπεραγαπούσε, την κοίταζε νεκρή στο φέρετρο και σχολίαζε τα χρώματα του θανάτου στο πρόσωπό της…

Είμαι σίγουρη, όμως, ότι όταν ολοκληρώνουν ένα έργο τους θα πρέπει να αισθάνονται την πιο μεγάλη ευτυχία.  Οπωσδήποτε οι ίδιοι ζουν για την τέχνη τους και μόνο… Οι σύντροφοί τους νομίζω ότι θα πρέπει να υποφέρουν κοντά τους!

Καθόρισε την πορεία του το γεγονός ότι γεννήθηκε στην Ελλάδα; Αν ναι, με ποιό τρόπο;

Σίγουρα! Η Ελλάδα προσφέρει έναν απίστευτο πλούτο έμπνευσης. Τα Μουσεία μας και ειδικά το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και το Μουσείο της Ακρόπολης είναι γεμάτα με αριστουργήματα. Ο Χαλεπάς γνώριζε πολύ καλά τα έργα της ελληνικής αρχαιότητας και για το θέμα αυτό έχουμε μαρτυρίες των συγχρόνων του. Επί πλέον, γεννήθηκε σε οικογένεια Τηνίων μαρμαράδων, οι οποίοι – παρά τα τετρακόσια χρόνια καλλιτεχνικής στασιμότητας που είχαν προηγηθεί – ήταν σε θέση κατά τον 19^ο αιώνα να δημιουργήσουν έργα του Νεοκλασικισμού πολύ καλύτερα από αυτά των Ευρωπαίων συναδέλφων τους της ίδιας εποχής. Θυμάμαι και κάτι που μου είχε πει μία φίλη, καθηγήτρια καλλιτεχνικών σε Λύκειο της Γερμανίας: οι Έλληνες μαθητές της ήταν πολύ πιο εξοικειωμένοι με την τέχνη από τους άλλους συμμαθητές τους! Την τέχνη ίσως εμείς οι Έλληνες την έχουμε μέσα μας…

Ποιό έργο του γλύπτη αγαπάτε ιδιαίτερα και γιατί;

Αγαπώ πολύ το έργο με τον άγιο Χαράλαμπο και τον μαρμαρά της δεύτερης «μεταλογικής» περιόδου. Είμαι σίγουρη ότι ο ίδιος ο Γιαννούλης, ασυνείδητα, ίσως, και σε μεγάλη πια ηλικία, ταύτισε τον εαυτό του με αυτό το νέο παιδί  – τον μαρμαρά – που ακουμπά με εμπιστοσύνη στον προστάτη Άγιο των μαρμαράδων, ο οποίος με τη μακριά του γενειάδα στέκει δίπλα του ευθυτενής και σταθερός ως βράχος…

Τί χαρίζει η έρευνα και η συγγραφή στη ζωή σας;

Μου χαρίζει πνευματική και ψυχική ισορροπία, ενδιαφέρον για τη ζωή και δύναμη…Με κάνει να «ταξιδεύω» και εγώ μαζί με τους καλλιτέχνες και το έργο τους. Είναι μία μεγάλη πνευματική απόλαυση.

Τί σάς δίνει δύναμη και πίστη στην καθημερινότητα;

Οπωσδήποτε η πίστη ότι υπάρχει μία ανώτερη δύναμη που ενδεχομένως μάς προστατεύει, αυτό που λέμε Θεός. Θα πρέπει να σάς πω ότι είμαι και βυζαντινολόγος και η επαφή μου με τα θρησκευτικά κείμενα με έχει επηρεάσει και μού έχει προσφέρει μεγάλη βοήθεια μέχρι τώρα.

Το βιβλίο Γιαννούλης Χαλεπας – Μια διαφορετική οπτική της Μελίτας Εμμανουήλ κυκλοφορεί από την Κάπα Εκδοτική.

Σύντομο βιογραφικό σημείωμα

Η Μελίτα Εμμανουήλ είναι ιστορικός τέχνης και ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων, του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αρχικά Κλασική Φιλολογία και στη συνέχεια Ιστορία και Αρχαιολογία. Το 1985 ολοκλήρωσε και υποστήριξε τη διδακτορική της διατριβή στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών  με θέμα τη μελέτη των βυζαντινών τοιχογραφιών δύο μνημείων της Εύβοιας. Το 1990 παρακολούθησε μεταπτυχιακά μαθήματα και σεμινάρια Ιστορίας της Τέχνης στο Ινστιτούτο της Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου του Μονάχου.

Στη Σχολή Αρχιτεκτόνων δίδαξε επί πολλά χρόνια την ευρωπαϊκή Ιστορία της Τέχνης και ειδικότερα την καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής από την Ιταλική Αναγέννηση μέχρι και το τέλος του 20^ου αιώνα. Εκτός από τη δραστηριότητά της στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ δίδαξε ακόμη στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο στην ενότητα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, στο τμήμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών της Σχολής Αρχιτεκτόνων την Ιστορία της Σύγχρονης Τέχνης, και, κατόπιν προσκλήσεως, συμμετείχε με διαλέξεις της στα Μεταπτυχιακά προγράμματα του Πανεπιστημίου της Ραβέννας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης  και του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.

Από το 2017 μέχρι σήμερα διδάσκει την Ιστορία της Βυζαντινής Τέχνης στο Μεταπτυχιακό πρόγραμμα με τίτλο «Βυζαντινός κόσμος: η σχέση του με την Αρχαιότητα και τον νεότερο Ελληνισμό» του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, στο Ινστιτούτο Βυζαντινού Πολιτισμού (έδρα Μυστράς).

Είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρείας Αισθητικής.

Συγγραφικό έργο

Βιβλία

Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στο Μακρυχώρι και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Οξύλιθο της Εύβοιας”, Έκδοση της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών, Αθήνα 1991.

 Η Μονή της Παντάνασσας στο Μυστρά. Οι τοιχογραφίες του 15^ου αιώνα, Έκδοση Εμπορικής Τραπέζης, Αθήνα 2005 (σε συνεργασία με την Μ. Ασπρά-Βαρδαβάκη).

Το Μυθιστόρημα του Μεγάλου Αλεξάνδρου: κείμενο που συνοδεύει και ερμηνεύει τις μικρογραφίες,  Ψηφιακή έκδοση του ομώνυμου χειρογράφου του 14^ου αιώνα του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας,  Εθνικό Ινστιτούτο Λόγου, Αθήνα 2009-10.

Η Ιστορία των εικαστικών τεχνών στην Ευρώπη κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο-Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών. Θεματική Ενότητα: Η ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, τόμος Β: «Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από τον 18^ο ως τον 20^ο αιώνα,  Πάτρα 2008, σ. 19-180.

Χρώμα και εικόνα. Εικοσιπέντε χρόνια εικαστικής δημιουργίας της Alice Τουρνικιώτη, Μονογραφία, Έκδοση υπό την αιγίδα του Μουσείου Βορρέ, Αθήνα 2005.

Ιστορία της τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ (δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση), Αθήνα 2017.

Γιαννούλης Χαλεπάς. Μία διαφορετική οπτική. Εκδόσεις ΚΑΠΑ, Αθήνα 2022.

Οι τοιχογραφίες του 17^ου αιώνα στο καθολικό της Μονής των Αγίων Τεσσαράκοντα Λακωνίας, έργο του Γεωργίου Μόσχου (1620) (υπό έκδοση-εκδόσεις ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ Α.Ε.).

Κατάλογοι εκθέσεων. Εισαγωγικά κείμενα

Η γλυπτική του Μανόλη Τζομπανάκη, Εισαγωγικό κείμενο στον Κατάλογο της έκθεσης, Μανόλης Τζομπανάκης. Γλυπτά και Σχέδια 1963-2008, Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, Χανιά 2009.

Άγιοι και ήρωες στο έργο του Μάνου Αναστασιάδη. Το φωτοστέφανο ως στοιχείο εικαστικό, αλλά και ως έκφραση μιας σύγχρονης “αγιότητας”, στο Μάνος Αναστασιάδης-Μεσογειακός κύκλος, Ρόδος 2013.

 Νίκος Εγγονόπουλος. “Το μόνο που με παρηγορεί είναι τα χρώματα και οι λέξεις”, κείμενο στον κατάλογο της έκθεσης “ Ιστορώντας την Υπέρβαση από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεώτερη τέχνη”, Μουσείο Γουλανδρή, Άνδρος 2013, σ. 214-231.

Γιάννης Τσαρούχης. Θρησκευτικές μνήμες στο έργο του, κείμενο στον κατάλογο της έκθεσης  “ Ιστορώντας την Υπέρβαση από την παράδοση του Βυζαντίου στη νεώτερη τέχνη”, Μουσείο Γουλανδρή, Άνδρος 2013, σ. 248-263.

Για τον Περικλή Γουλάκο, εισαγωγικό κείμενο στον κατάλογο της έκθεσης Γουλάκος. Μικρή αναδρομή 1968-2015, Μουσείο Φρισσύρα, Αθήνα 2015.

Μελέτες και άρθρα

Η Μελίτα Εμμανουήλ έχει λάβει μέρος με εισηγήσεις και ανακοινώσεις σε συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είναι επίσης συγγραφέας πολλών μελετών που έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά-ελληνικά και διεθνή- με θέματα σχετικά με τη βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική και τέχνη, αλλά και με θέματα που αφορούν την νεότερη και σύγχρονη ελληνική τέχνη.