Οι αδελφές Ραζή, το δεύτερο βιβλίο της τριλογίας της Κατερίνας Ζαρόκωστα, αφήνει την ίδια γλυκιά συγκίνηση με εκείνη του πρώτου βιβλίου Για ένα κομματάκι ουρανό που αναφέρεται στη ζωή των Ελλήνων στα Μικρασιατικά παράλια.
Οι ηρωίδες αφήνουν τον τόπο τους, την Πόλη και αναγκάζονται ξεριζωμένες να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της εγκατάστασης, της προσαρμογής, αλλά και να αναμετρηθούν με τις αδυσώπητες ιστορικές συγκυρίες.
Διαφορετικές προσωπικότητες οι τρεις αδελφές ακολουθούν η κάθε μία τη δική της ατομική διαδρομή έχοντας όμως, την κοινή ιερή παρακαταθήκη των γονιών και της πατρίδας τους.
Η συγγραφέας δημιουργεί χαρακτήρες ζωντανούς, δρώντες, πάσχοντες που με την καθαρή και ειλικρινή γραφή της γίνονται πρόσωπα οικεία και αναγνωρίσιμα στον αναγνώστη. Αφυπνίζουν μνήμες, συναισθήματα, εικόνες, γεύσεις και μυρωδιές. Δημιουργούν ένα κόσμο γνωστό και παρόντα που εμπλουτίζει με τρυφερότητα τη φτώχεια του σήμερα. Η Κατερίνα Ζαρόκωστα μας μίλησε για την εμπειρία της συγγραφής και αποκάλυψε τις σκέψεις και τον τρόπο δουλειάς της.

Κυρία Ζαρόκωστα, στο νέο βιβλίο σας, Οι αδελφές Ραζή που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, με ιδιαίτερη μυθοπλαστική και αφηγηματική δεινότητα αναβιώνετε μια ιστορική περίοδο του Ελληνισμού από το 1930 μέχρι τη Μεταπολίτευση. Οι ήρωες ξεριζωμένοι από την Πόλη προσπαθούν να αυτοπροσδιοριστούν και να επιβιώσουν καθώς και να ενσωματωθούν στο νέο τόπο. Από τη μελέτη και την ψυχολογική καταβύθιση στους ήρωές σας διαπιστώσατε ότι η συλλογική μοίρα διαμορφώνει την ψυχοσύνθεση και καθορίζει τις επιλογές των ανθρώπων;

Ως ένα μεγάλο βαθμό ναι. Το άτομο παραμένει κυρίαρχο της μοίρας του στη μικρή, προσωπική του ιστορία. Μα κι αυτό τίθεται υπό αμφισβήτηση όταν πρόκειται για πόλεμο, απώλειες αγαπημένων ανθρώπων, τραυματισμούς, αναπηρίες που μπορεί να επηρεάσουν καθοριστικά τη δυνατότητα επιλογής του. Η προσφυγιά δεν είναι μιας μορφής αναπηρία; Ψυχική αναπηρία, εφόσον αποκόπτεσαι από ό, τι έχεις μάθει ν’ αγαπάς και να λογαριάζεις ως ωραίο, και καλείσαι να προσαρμοστείς σ’ έναν καινούριο κόσμο. Γράφω στο βιβλίο: «Ο κόσμος στον οποίο μεγάλωσε, σπούδασε, παντρεύτηκε, χήρεψε, ο κόσμος του μικρασιατικού ελληνισμού, δεν παρείχε στην Ζαμίχα αφθονία, θέρμη και ασφάλεια μόνο· της δώριζε και την ταυτότητά της, τη θέση της στον κύαμο. Όταν αυτός ο κόσμος αφανίστηκε και η ίδια βρέθηκε παρακατιανή στα αμάθητα, η αίσθηση του εαυτού της κλονίστηκε». Και σκεφτείτε ότι επρόκειτο για Έλληνες που επέστρεφαν εκόντες άκοντες σε Έλληνες. Σπάνια πρόσφυγας να τύχει καλής υποδοχής απ’ την αρχή. Συνήθως αγωνίζεται σκληρά για να ξεφύγει απ’ τη συνομοταξία του πολίτη β’ κατηγορίας. Αυτό τον αγώνα παρακολουθώ στο μυθιστόρημα και φτάνω ως τη δεύτερη γενιά που βρήκε τα πράματα πιο στρωμένα.

Η αφήγηση καλύπτει μια μεγάλη χρονική περίοδο από την άφιξη των ηρώων (1930) στον Ελλαδικό χώρο κατά τον οποίο εσείς δεν είχατε γεννηθεί. Πώς προσεγγίσατε την εποχή αυτή; Καταγράψατε τις αφηγήσεις των οικείων σας {οι οποίοι ήταν Πολίτες}, μελετήσατε ιστορικά κείμενα; Επισκεφθήκατε την Πόλη?

Λίγο απ’όλα, όπως γίνεται συνήθως. Ένα θέμα σε προκαλεί κι από κει κι ύστερα ψαρεύεις αναμνήσεις, διαβάζεις, ταξιδεύεις… Φυσικά και πήγα στην Πόλη. Και όχι μόνο μια φορά. Πιστεύω πως είναι μια απ’ τις ωραιότερες πολιτείες που έχω επισκεφθεί. Επί πλέον συγκινούμαι βαθιά μόλις πατήσω το πόδι μου εκεί. Διότι όπως αναφέρετε, όλοι οι πρόγονοι ήσαν Κωνσταντινουπολίτες.
Δεν γράφω όπως μαρτυρία, ούτε ιστορικό μυθιστόρημα. Οι αδερφές Ραζή είναι επινοημένα πρόσωπα, καθώς και η Ινώ, ο Ευάγγελος, η Ζαμίχα, ο Αριστείδης. Η Ιστορία υπάρχει σαν φόντο πάνω στο οποίο διαγράφονται διαυγέστερα οι ήρωες. Διότι αυτό είναι που μ’ ενδιαφέρει. Να φτιάξω πρόσωπα ζωντανά, που στις φλέβες τους να τρέχει αίμα, όχι μελάνι και που θα γίνουν οικεία στον αναγνώστη. Θα γράψουν στη μνήμη του.

Οπωσδήποτε η παιδεία και η οικογένεια χαράσσουν τον άνθρωπο. Πλάθουν τον χαρακτήρα του. Και είμαι ευχαριστημένη που οι ήρωές μου έχουν δύναμη κι αδυναμίες. Έτσι δεν είναι οι άνθρωποι; Έτσι δεν είμαστε όλοι;

Με την αφήγησή σας αποτυπώνετε όλες τις λεπτές αποχρώσεις εικόνων, αισθημάτων και ατμόσφαιρας της εποχής κατά την οποία ζουν οι ήρωες. Πώς επιτυγχάνεται αυτό συγγραφικά; Με την ενεργοποίηση της μνήμης και του βιώματος ή δια της φαντασίας;

Και πάλι, όλα μαζί, Η μνήμη και το βίωμα παίζουν κυρίαρχο ρόλο. Αλλά πρέπει να ξεκολλήσεις απ’ αυτά για να φτιάξεις κάτι καινούριο, κάτι δικό σου. Εκεί χρειάζεται η φαντασία. Μ’ αυτήν χτίζεις τους χαρακτήρες και την πλοκή. Τίποτα απ’ όσα αναφέρονται στο μυθιστόρημά μου δεν έχουν συμβεί, μ’ αυτό τον τρόπο τουλάχιστον. Αλλά πιστεύω κι ελπίζω ότι έχουν τη δική τους αυτόνομη αλήθεια.

Οι ήρωες του βιβλίου παρουσιάζουν αδυναμίες αλλά και δύναμη καθώς και διάθεση για ζωή. Με ποιο τρόπο οι άνθρωποι κατορθώνουν να αναπτύξουν άμυνες και να διατηρήσουν την ανθρωπιά τους στους δύσκολους καιρούς; Νομίζετε ότι βαραίνουν οι γονιδιακές καταβολές; Η παιδεία; Η οικογενειακή ανατροφή;

Οπωσδήποτε η παιδεία και η οικογένεια χαράσσουν τον άνθρωπο. Πλάθουν τον χαρακτήρα του. Και είμαι ευχαριστημένη που οι ήρωές μου έχουν δύναμη κι αδυναμίες. Έτσι δεν είναι οι άνθρωποι; Έτσι δεν είμαστε όλοι;

Τα πρόσωπα του έργου σας βιώνουν το ανθρώπινο δράμα αναγκασμένα να εκτοπισθούν από τη λατρεμένη τους Πόλη και να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. Αντιμετωπίστηκαν με καχυποψία και εχθρικότητα και ωστόσο κατόρθωσαν να ενσωματωθούν και να μεγαλουργήσουν. Με ποιο τρόπο το πέτυχαν αυτό; Σε ποια συμπεράσματα σας οδήγησε η συγγραφή;

Πιστεύω ότι το πέτυχαν διότι είχαν αρχές. «Παιδεία και προκοπή», μ’ αυτό μας κανοναρχούσαν οι γονείς μας. Στον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας είχε εγγραφεί στο κύτταρο ότι η παιδεία είναι μηχανισμός προόδου. Μ’ αυτήν κάνει κανείς προκοπή, περιουσία. Ακονίζει το μυαλό του. Ένα απ’ τα πρώτα πράματα που φρόντισαν οι πρόσφυγες στους καταυλισμούς ήταν να χτίσουν σχολεία. Παράγκες δηλαδή, όπου όμως τα παιδιά μάθαιναν γράμματα. Επίσης είχαν αλληλεγγύη μεταξύ τους, όπως οι περισσότερες μειονότητες. Οι πλουσιότεροι έδιναν δουλειά στους φτωχότερους, τους βοηθούσαν να προκόψουν. Στις Αδερφές Ραζή ο Μποδοσάκης, πάμπλουτος Πολίτης ομογενής, συνδράμει ουσιαστικά την Ινώ και τον Ευάγγελο, αλλά και τους άλλους υπαλλήλους της ΠΥΡΚΑΛ.
Κάτι που τείνουμε να ξεχνάμε είναι ότι οι Μικρασιάτικες πρόσφυγες δεν ήταν όλοι «κουρελήδες», όπως τους αποκαλούσαν οι ντόπιοι. Ήταν και αστοί, τραπεζίτες, μεγιστάνες που κατέθεσαν στην πάμπτωχη τότε Ελλάδα τις περιουσίες τους.
Το συμπέρασμά μου από τη συγγραφή των Αδερφών Ραζή είναι ότι η προσφυγιά αποτελεί δυστυχώς θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης μοίρας. Κοιτάξτε γύρω τα νησιά μας, Χίο, Λέσβο, Κω. Κάποτε δεχόντουσαν κυνηγημένους Έλληνες. Σήμερα η ιστορία συνεχίζεται με αλλοεθνείς συνανθρώπους μας. Για να μη ρίξουμε το βλέμμα προς τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Μιανμάρ… Πότε θα σταματήσει αυτό το λαχάνιασμα, αυτή η βία; Γι αυτό και επανέρχομαι στο θέμα των Μικρασιατών προσφύγων, και σκοπεύω να ολοκληρώσω μια τριλογία. Το πρώτο μυθιστόρημα υπήρξε το Ένα κομματάκι ουρανός, που αγαπήθηκε πολύ απ’ το κοινό (22 εκδόσεις), το δεύτερο είναι Οι αδερφές Ραζή που ελπίζω να αγαπηθεί εξ ίσου και το τρίτο – άτιτλο ακόμη – έχει ήδη αρχίσει να γράφεται.

Οι ηρωίδες σας φέρουν χαρακτηριστικά ανθρώπων με εκλεπτυσμένα ήθη και τρόπους. Ποιες διαφορές παρουσίαζε ο Ελληνισμός της Πόλης από εκείνον του Ελλαδικού χώρου σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο την εποχή εκείνη;

Οι περισσότεροι Έλληνες της Πόλης ήταν «αστοί». Έμποροι, βιοτέχνες, ξενοδόχοι, τραπεζίτες. Και ο ορισμός του «αστού» είναι ο άνθρωπος της πόλης που έχει περιουσία και μόρφωση. Το τελευταίο απαραίτητο. Κι αυτό ήταν κυρίως το στοιχείο που έκανε τη διαφορά ανάμεσα σε Πολίτες και Ελλαδίτες. Τα σχολεία που υπήρχαν όχι μόνο στην Πόλη, αλλά και στα χωριά και τις κωμοπόλεις των παραλίων ήταν πέτρινα και πολλά απ’ αυτά είχαν ορθοπεδικά θρανία, φερμένα απ’ την Ευρώπη. Τα έχω διαβάσει αυτά. Για να μην αναφερθούμε στις θρυλικές Σχολές της Πόλης και των Πριγκιποννήσων, την Μεγάλη του Γένους Σχολή, Το Ζάππειο Γυμνάσιο, την Εμπορική Σχολή της Χάλκης…
Η παιδεία και η ευμάρεια συνεπάγονται και εκλεπτυσμένα ήθη. Αυτό που λέμε κουλτούρα. Στο ντύσιμο, στο φαγητό, στη συμπεριφορά, στα γεύματα, τις δεξιώσεις… Τι να τα λέμε τώρα. Όποιος έχει μεγαλώσει σε κωνσταντινουπολίτικο σπιτικό με καταλαβαίνει.

Ο έρωτας διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις ζωές των ηρώων σας. Νομίζετε πως έχει θέση σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο όσο οδυνηρή και δύσκολη αν είναι; Μπορεί να είναι σωτήριος ή καταστροφικός;

Ναι, όσο η προσφυγιά είναι θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης μοίρας ως προς τη συμφορά, άλλο τόσο θεμελιακός είναι και ο έρωτας ως προς την λύτρωση. Έπειτα υπάρχει μυθιστόρημα χωρίς έρωτα; Χωρίς νοστιμάδα;

Πείτε μας μια φράση του βιβλίου που αγαπάτε. Θα θέλατε να μας πείτε βιβλία συγγραφέων που αγαπάτε και σας επηρέασαν;

«Η επιβίωση είναι σκληρή υπόθεση. Δεν σηκώνει αβρότητες, δεν χαρίζεται». Αυτή τη φράση την αγαπώ ίσως διότι την έχω ζήσει στο πετσί μου.
Από μικρή διάβαζα πολύ και ακατάστατα. Άπλωνα το χέρι και κατέβαζα ένα βιβλίο απ’ την οικογενειακή βιβλιοθήκη. Από την εφηβεία ακόμα διάβασα τους Γάλλους και τους Ρώσους κλασσικούς, ολόκληρο τον Σαίξπηρ σε μια παλιά εγγλέζικη έκδοση (λίγα κατάλαβα τότε), αλλά και Βιζυηνό, Ελύτη, Καβάφη, Μέλπω Αξιώτη… Και τι να πρωτοθυμηθώ! Αργότερα, μετά το Πανεπιστήμιο στράφηκα στους Βαλκάνιους και κεντροευρωπαίους συγγραφείς, Ίβο Άντριτς, Κάφκα, Ούγκο Κλάους, καθώς και στους ισραηλινούς, Άμος Οζ, Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ… Να μην ξεχάσω και τον αγαπημένο μου Γιασουνάρι Καουμπάτα. Ο κατάλογος δεν τελειώνει. Μάτια να’ χεις κι όρεξη. Μεγάλοι συγγραφείς υπάρχουν ευτυχώς πολλοί. Απ’ τον καθένα κάτι παίρνεις. Έστω την απόλαυση της ανάγνωσης. Λίγο είναι αυτό;

Το βιβλίο Οι αδερφές Ραζή της Κατερίνας Ζαρόκωστα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο