Μαριλίτα Λαμπροπούλου / Η ελευθερία της ανάγνωσης
Η Σκακιστική Νουβέλα είναι ένα κείμενο βαθύ, μεστό, πολύπλευρο και πολυπρόσωπο. Κινείται στο χρόνο, στις εποχές, στις προσωπικότητες των ανθρώπων και στις διαφορετικές -ανάλογα τον άνθρωπο, την κατάσταση, την συνθήκη- ψυχολογίες τους. Έχει στοιχεία που προκαλούν τον αναγνώστη και τον θεατή αμέσως, άλλα που θέλουν τον χρόνο τους και άλλα που εμφανίζονται αργότερα απροσδόκητα. Απαιτεί και τελικά κερδίζει την προσοχή μας. Και εμάς.
Η Μαριλίτα Λαμπροπούλου πραγματοποίησε μία σκηνοθετική ανάγνωση που μας χάρισε την δυνατότητα να πλησιάσουμε το κείμενο και να το χρησιμοποιήσουμε ως γνώμονα για να κινηθούμε έπειτα με απόλυτη ελευθερία στους δρόμους που αυτό ανοίγει. Μας μίλησε για την παράσταση, το κείμενο, τα βάθη και τις προεκτάσεις του.
Τι σας συγκινεί στο κείμενο του Στέφαν Τσβάιχ; Γιατί το επιλέξατε;
Με συγκινεί ο τρόπος που μας αποκαλύπτει την ιστορία του κεντρικού προσώπου, του Δρ. Μπι. Πρόκειται για άλλο ένα λαμπρό παράδειγμα του πώς τα φαινόμενα χρειάζονται πολύ προσεκτικό κοίταγμα, για να φανερώσουν το είναι των πραγμάτων. Είναι τόσο εύκολο να παρασυρθεί κανείς σε στερεοτυπικές αναγνώσεις των ανθρώπων και σε μια εύκολη κατάταξη. Όμως, καταπληκτικές ιστορίες μπορεί να κρύβονται πίσω από ένα πρόσωπο που σιωπά ή που δρα με απροσδόκητο τρόπο. Όπως, αντίστοιχα, συχνά ασήμαντες ιστορίες μπορεί να κρύβονται πίσω από ένα πρόσωπο που συγκεντρώνει τα φώτα.
Επίσης, με συγκινεί ο αγώνας αυτού του προσώπου, του Δρ. Μπι να ζήσει, δίνοντας έναν αποκλειστικά διανοητικό αγώνα, που όμως συνδέεται απόλυτα με την κοινωνική και πρακτική πραγματικότητα γύρω του. Ένα πρόσωπο στα όρια του τραγικού. Θεατρικό ενδιαφέρον μου γέννησε και η αναδρομική αφήγηση της ιστορίας που υπάρχει στη νουβέλα, που δεν είναι εκτονωτική ή περιγραφική, αλλά έχει ένα ζωντανό διακύβευμα, τροφοδοτεί ένα ζωτικό δίλημμα που θα απαντηθεί (ή δεν θα απαντηθεί) εδώ και τώρα.
Πρόκειται για ένα έργο με πολλά επίπεδα και προεκτάσεις. Ποιους θα ορίζατε ως θεματικούς πυρήνες;
Πράγματι, έτσι είναι. Και είναι τέτοιου υψηλού επιπέδου η σύνθεση που πετυχαίνει ο Τσβάιχ, που δυσκολεύομαι να κατονομάσω παρατακτικά τα θέματα. Ωστόσο, οπωσδήποτε μιλάει για την ελευθερία. Την εξωτερική ελευθερία, αλλά κυρίως την ελευθερία από εσωτερικά δεσμά, του πνεύματος ή των τραυμάτων της ψυχής, των αναμνήσεων, των δεσμών με την πατρίδα, με τα πιστεύω, με τα πράγματα που μας καθόρισαν και που δεν μπορούμε να υπάρξουμε ερήμην τους. Μιλάει επίσης για την σύγκρουση της πνευματικής καλλιέργειας με τη βαρβαρότητα, αναζητά το τι σημαίνει πνευματική ελευθερία, θίγει το θέμα της ψυχολογίας της μάζας και τέλος μιλάει για την απομόνωση, κάνοντας απολύτως χειροπιαστή την ανάγκη για τον Άλλον. Α, και βέβαια μιλάει για σκάκι. Με έναν τρόπο απρόσμενο και βαθύ, πανανθρώπινο, που αφορά όλους.
Ποιες είναι οι αναλογίες ανάμεσα στον Δρ. Μπι που χρησιμοποιεί την μνήμη του και το μυαλό του για να επιβιώσει της απομόνωσης που του έχουν επιβάλλει οι Ναζί και του ηθοποιού που βρίσκεται μόνος στην σκηνή και χρησιμοποιεί τα ίδια «εργαλεία»;
Να μια ερώτηση που διερευνά η παράσταση. Ο ηθοποιός που βρίσκεται μόνος πάνω στη σκηνή πρέπει να φέρει στο μυαλό του το λόγο και τον αντίλογο, να χωριστεί δηλαδή κατά κάποιον τρόπο κι αυτός σε λευκό και μαύρο, να γίνει ο ίδιος αντίλογος του εαυτού του. Αυτό είναι ένας αγώνας. Όταν το κάνει ουσιαστικά ο ηθοποιός, ρισκάρει. Επίσης, καλείται να βρει τα όρια ανάμεσα στον εαυτό του και στους ρόλους ή στις μάσκες του. Να περπατήσει πάνω σ’ αυτά τα όρια. Φυσικά, στο θέατρο υπάρχουν οι δικλείδες ασφαλείας, το κοινό είναι εκεί, η παράσταση φτάνει σε ένα τέλος, ο ηθοποιός θα πάει σπίτι του. Στην περίπτωση του Δρ. Μπι το τέλος είναι αόριστο. Και η ζωή του κρέμεται από μια κλωστή.
Το παρελθόν μας καθορίζει καταλυτικά; Μπορούμε να ξεφύγουμε; Μπορούμε να μάθουμε;
Καταλυτικά οπωσδήποτε. Το πόσο μακριά μπορεί κανείς να φτάσει από τα πράγματα που τον έχουν σημαδέψει ή μορφοποιήσει, το πόσο μπορεί να τεντώσει το λάστιχο, ποικίλει. Η ερώτησή σας είναι ένα από τα κεντρικά ερωτήματα της παράστασης, γι’ αυτό θα ήθελα να την αφήσω ανοιχτή προς συζήτηση. Πάντως, νομίζω έχει καλύτερες πιθανότητες όποιος έχει κριτικό νου και μπορεί να υποψιαστεί τις προκαταλήψεις του.
Πως μπορούμε –και στην τέχνη και στην ζωή- να αναγνωρίσουμε το τέλος και να αποχωρήσουμε πριν την παρακμή;
Είναι ένα από τα δύσκολα της ζωής αυτό, απ’ ό,τι λέγεται. Δεν ξέρω. . Ίσως όταν κάτι αρχίζει να μας ταλαιπωρεί πολύ, αντί να ρέει σαν νεράκι (όπου ο κόπος είναι ευχάριστος), ίσως έχει αρχίσει η παρακμή.
Υπάρχει ελευθερία; Πως ορίζεται;
Εφόσον υπάρχει η λέξη, κάτι θα πρέπει να εννοεί. Με μια σχετική έννοια, ελευθερία υπάρχει όταν «μπορώ να». Την φαντάζομαι μόνο με αντικείμενο, ελευθερία να φύγω, να δω τους αγαπημένους μου, να πω τη σκέψη μου, να αναπνέω. Από ό,τι φαίνεται είναι συνάρτηση των αναγκών μας. Να έχουμε την δυνατότητα να τις καλύψουμε, χωρίς καμιά ανώτερη δύναμη να μας περιορίζει. Ωστόσο, η απόλυτη ελευθερία είναι αδιανόητη, γιατί για να δημιουργηθούν ανάγκες πρέπει να υπάρχουν περιορισμοί. Οι νόμοι βοηθούν την ελευθερία. Άλλωστε, ανεξέλεγκτη η ελευθερία είναι παροδική. Καταργεί η ίδια τον εαυτό της.
Ποιες δυσκολίες συναντήσατε για να γίνει η νουβέλα θεατρική παράσταση;
Στη νουβέλα εμφανίζονται περισσότερα του ενός πρόσωπα (τρία-τέσσερα βασικά και μερικά δευτερεύοντα), τα οποία όμως δεν έχουν όλα ικανή θεατρική εξέλιξη ώστε να μου δικαιολογηθεί η ξεχωριστή παρουσία τους. Ήταν πολύ πιο ενδιαφέρον όταν είδαμε αυτά τα πρόσωπα μέσα από τον αγώνα ενός ηθοποιού, που γίνεται αφηγητής (υπαρκτό πρόσωπο της νουβέλας) και τα προσεγγίζει με διαφορετικό τρόπο και σε ποικίλη εγγύτητα και βαθμό ταύτισης. Όπως παρατηρήσατε άλλωστε, υπάρχει αναλογία με τον αγώνα που δίνει ο Δρ. Μπι με τον εαυτό του. Όμως, αυτό δε φτάνει. Πρέπει να πλαισιωθεί από αληθινή δράση, από παρτίδες που παίζονται ζωντανά μπροστά μας, από διαλόγους… Έπρεπε να βρεθεί ο τρόπος να γίνει αυτό. Πόσο μάλλον όταν τα διαφορετικά πρόσωπα βρίσκονται στη σκηνή ταυτόχρονα.
Επίσης, πώς θα κατανοήσουμε καλύτερα το «κενό» για το οποίο μας μιλάει ο Δρ. Μπι; Πώς θα συλλάβουμε την απελπισία της μοναξιάς του; Πώς θα την οπτικοποιήσουμε; Αυτή η αναζήτηση γέννησε πολλές «λύσεις». Επηρέασε πολύ και τα πριν και τα μετά και τα γύρω από αυτή τη μοναξιά. Που φανερώνεται πιο έντονα μέσα από το χτίσιμο του αντιθέτου της. Άλλο ένα ζήτημα ήταν η απόδοση των πολλών επιπέδων του αφηγήματος, η διασύνδεση ρεαλιστικών και συμβολικών στοιχείων (οι καρέκλες ας πούμε επιλέχθηκαν σε αυτή την κατεύθυνση). Με τη λιτότητα και την αφαίρεση που υποβάλλει το ίδιο το παιχνίδι, το σκάκι. Δυσκολία επίσης είχε η αναδρομική αφήγηση του Δρ. Μπι για όσα πέρασε μες στο κελί της απομόνωσης, γιατί δεν γίνεται ποτέ πραγματικά φλας-μπακ, παραμένουμε πάντα στο εδώ και στο τώρα του πλοίου, κι όμως είμαστε σίγουροι ότι μπήκαμε μέσα στο κελί και είδαμε, αλλά και κάτι ακόμα πιο σημαντικό, ότι μπήκαμε μέσα στο ίδιο το μυαλό του ήρωα.
Ποιο ήταν το προσωπικό κέρδος από την προετοιμασία και την πορεία της παράστασης; Ποιες νέες σκέψεις κάνατε;
Οτιδήποτε με κάνει να ξεπερνώ την αμφιβολία του αν κάνω καλά που το κάνω, αν γεμίζω το χρόνο μου με τον καλύτερο τρόπο, είναι παράγοντας ευτυχίας για μένα. Και αυτή η δουλειά ήταν ακριβώς αυτό. Ευτυχής συγκυρία. Μπόρεσα να δουλέψω ελεύθερα, με συνεργάτες που εκτιμώ πάρα πολύ έναν προς έναν, και να συνθέσουμε όλοι μαζί τα στοιχεία της παράστασης με λεπτομέρεια και συνεννόηση. Βλέποντας έπειτα τις αντιδράσεις του κοινού, νιώθω μια κοινότητα, μια σύνδεση. Το βιβλίο είναι εκεί, πάνω στη σκηνή, ολοζώντανο και πραγματικό. Ο ηθοποιός είναι απόλυτα συντονισμένος. Αυτό είναι υπέροχο. Ο κόσμος το χαίρεται. Κάνει τις σκέψεις του. Τις συνδέσεις του. Σκέψεις νέες έκανα κι εγώ, φυσικά, ακόμα κάνω. Υποθέτω τροφοδοτούν τη συνέχεια της δουλειάς μου και της ζωής μου. Δε θα αναφέρω όμως. Αν πω κάτι, μπορεί να μοιάζει με δίδαγμα.
Μοιραστείτε μαζί μας ένα κομμάτι του κειμένου που σας συγκινεί. Γιατί;
«…με είχε προειδοποιήσει. Δεν πρέπει να ξαναπαίξω ποτέ σκάκι. Ένας άνθρωπος που έχει αρρωστήσει μια φορά από μανία κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή να ξανακυλήσει. Όμως όταν είδα το φίλο σας να ετοιμάζεται να κάνει εκείνη τη λάθος κίνηση, ένιωσα σχεδόν πόνο, σωματικό πόνο. Ήταν σαν να βλέπω κάποιον να κρατά ένα μωρό πάνω από έναν γκρεμό… Έπρεπε οπωσδήποτε να τον σταματήσω. Καταλαβαίνετε τώρα γιατί δυσκολεύομαι να δεχτώ την πρότασή σας. Ίσως όμως… δεν μπορώ να μείνω με την αμφιβολία. Πρέπει να διαπιστώσω αν όλο αυτόν τον καιρό στο κελί μου έπαιζα όντως σκάκι ή αν είχα αγγίξει τα όρια της τρέλας. Γι’ αυτό θα παίξω. Αλλά μόνο μία παρτίδα. Σαν έναν οριστικό αποχαιρετισμό.»
Είναι ακριβώς το σημείο που συνδέεται το παρελθόν με το μέλλον, το σημείο καμπής, το σημείο της απόφασης που θα οδηγήσει τα πράγματα, στη συνέχεια. Βλέπουμε το δίλημμα, την αγωνία του προσώπου να αποφασίσει, να γνωρίσει τη μοίρα του. Μας γεννά την επιθυμία να παρακολουθήσουμε, αλλά και μια ανησυχία, καθώς βλέπουμε την τραγική προοικονομία. Γνωρίζουμε πια όλα τα πριν και έφτασε η ώρα να γνωρίσουμε τα μετά. Είναι μια στιγμή που αναριγούμε.
Η ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΗ ΝΟΥΒΕΛΑ
του Στέφαν Τσβάιχ
τον Απρίλιο στο Θέατρο ΑΛΜΑ
Σκηνοθεσία: Μαριλίτα Λαμπροπούλου
Με τον Γιάννη Νταλιάνη
Συντελεστές:
Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου
Θεατρική Διασκευή: Μαριλίτα Λαμπροπούλου, Γιάννης Νταλιάνης, Θοδωρής Τσαπακίδης
Σκηνοθεσία: Μαριλίτα Λαμπροπούλου
Σκηνικά-Κοστούμια: Κωνσταντίνος Ζαμάνης
Ηχητικός Σχεδιασμός: Σταύρος Γασπαράτος
Φωτισμοί: Νίκος Σωτηρόπουλος
Παραγωγή: Zero Gravity, 5η Εποχή
Ερμηνεία: Γιάννης Νταλιάνης
Παραστάσεις: Δευτέρα – Τρίτη στις 21.00
Σάββατο στις 18.15
Εισιτήρια: 13€ Κανονικό – 10€ Μειωμένο
Προπώληση: https://www.viva.gr/tickets/theater/theatro–alma/skakistiki–nouvela/ και στο ταμείο του θεάτρου Άλμα (2105220100)