Γιάννης Παπαδόπουλος / Ανθρώπινες διαστάσεις συλλογικών εμπειριών
Σε δύσκολες και απαιτητικές περιόδους όπως αυτή της πανδημίας, η πιο ουσιαστική παρηγοριά αντλείται από το αίσθημα της συλλογικότητας, το αίσθημα ότι αγωνιζόμαστε μαζί με άλλους ανθρώπους που μοιράζονται μαζί μας τις ίδιες αγωνίες και ελπίδες, κοινή στάση ζωής και αισθητική. Ο δημοσιογράφος Γιάννης Παπαδόπουλος κατά τη διάρκεια της πανδημίας κάλυψε με αναλυτικά, αντικειμενικά και διεισδυτικά ρεπορτάζ κάθε έκφανση του πρωτόγνωρου φαινομένου, συνομιλώντας με ειδικούς επιστήμονες, ανθρώπους με διαφορετικές εμπειρίες και σε διαφορετικές θέσεις. Οκτώ από αυτές τις ιστορίες διαμορφώθηκαν εκ νέου και συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο Κυματοθραύστες: Απροσδόκητοι πρωταγωνιστές μιας συλλογικής δοκιμασίας που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Ένα βιβλίο που αναδεικνύει την προσωπική αλήθεια των πρωταγωνιστών του, στην πιο έντονη συλλογική εμπειρία των τελευταίων ετών, κατορθώνοντας να κρατήσει την απαραίτητη απόσταση της ψύχραιμης ματιάς του συγγραφέα, ενώ παράλληλα πλησιάζει ανθρώπινα τόσο εκείνους που μοιράστηκαν τις ιστορίες τους, όσο και τους αναγνώστες του. Ο Γιάννης Παπαδόπουλος μας μίλησε για την ερευνητική και τη συγγραφική διαδικασία, την δημοσιογραφική του εργασία και τις συγκινήσεις της, την εκ των έσω εμπειρία της πανδημίας και τον αντίκτυπό της.
Τι κινητοποίησε την συγγραφή του βιβλίου; Πόσο κοντά είναι στη δημοσιογραφική σου δουλειά;
Ήθελα όλο αυτό το υλικό που είχα συγκεντρώσει κατά τη διάρκεια της κάλυψης της πανδημίας για την Καθημερινή να το αξιοποιήσω σε ένα βιβλίο για να μείνει ως μια ιστορική καταγραφή για τους τωρινούς και μελλοντικούς αναγνώστες. Εάν θελήσει κάποιος να ανατρέξει σε αυτή την περίοδο να μπορέσει να βρει ιστορίες ανθρώπων στην Ελλάδα οι οποίοι επέμειναν και κατάφεραν παρά τις αντιξοότητες να αναμετρηθούν με τον ιό και να σταθούν όρθιοι.
Ωστόσο ακόμη κι αν οι Κυματοθραύστες είναι ένα δημοσιογραφικό βιβλίο, στις σελίδες του δεν θα διαβάσει κάποιος μια απλή αναπαραγωγή των ρεπορτάζ της εφημερίδας. Για τις ανάγκες του βιβλίου μίλησα ξανά με τους πρωταγωνιστές των ιστοριών, έθεσα νέα ερωτήματα για να καλύψω προηγούμενα κενά ή να δω πώς εξελίχθηκε η πορεία τους, χρησιμοποίησα υλικό που προηγουμένως είχα αφήσει αναξιοποίητο και συνέθεσα διαφορετικά τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή μου για να αποκτήσει το βιβλίο αυτή τη μορφή. Και στα ρεπορτάζ προσπαθώ να χρησιμοποιώ αφηγηματικές τεχνικές που φέρνουν ένα δημοσιογραφικό κείμενο πιο κοντά στη λογοτεχνία, χωρίς να στερούν οποιοδήποτε ρεαλιστικό στοιχείο από την καταγραφή και την παράθεση των στοιχείων. Το ίδιο έκανα και στη συγγραφή του βιβλίου.
Τι είναι το πιο ενδιαφέρον που είδες στο πλαίσιο της δουλειάς σου για την πανδημία; Τι νέο έμαθες;
Δεν καλύπτω το ιατρικό ρεπορτάζ, επομένως ο χώρος της Υγείας ήταν για εμένα ένας άγνωστος καινούριος κόσμος. Χρειάστηκε να διαβάσω αρκετά για να κατανοήσω καλύτερα τους όρους αλλά και την ίδια τη συμπεριφορά της νόσου. Μελέτησα αντίστοιχη θεματολογία άλλων πιο έμπειρων δημοσιογράφων σε μεγάλες εφημερίδες του εξωτερικού. Κάθε επικοινωνία με το προσωπικό των νοσοκομείων ή με ασθενείς προσέφερε και μια νέα πληροφορία για την πανδημία, μια νέα οπτική, ακόμη και σε στιγμές που ένιωθα ότι δεν θα υπήρχε κάτι νέο να πούμε.
Ποιες δυσκολίες συνάντησες στα ρεπορτάζ για το υλικό του βιβλίου; Τι αποτελεί το μεγαλύτερο κέρδος;
Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες ήταν η πρόσβαση. Στο εξωτερικό δημοσιογράφοι σε μεγάλα διεθνή ΜΜΕ, στις ΗΠΑ ή στη Γερμανία, είχαν τη δυνατότητα να ενσωματωθούν στην ιατρική ομάδα κάποιας κλινικής COVID-19 ή μονάδας εντατικής θεραπείας για εβδομάδες και να καταγράψουν εκ των έσω σε βάθος χρόνου τις προσπάθειες του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού. Στη χώρα μας αρκετά συχνά αντιμετωπίζαμε ένα τείχος άρνησης. Δεν ήταν πάντοτε εύκολη ή δεδομένη η πρόσβαση.
Άλλη δυσκολία ήταν η προσέγγιση των πηγών. Θα έθετα ερωτήσεις σε ανθρώπους οι οποίοι είχαν αρρωστήσει βαριά και σε άλλους οι οποίοι ακόμη νοσούσαν. Μίλησα με ανθρώπους που πενθούσαν κάποιον οικείο τους και με επαγγελματίες από τον χώρο της υγείας που ήταν εξουθενωμένοι από την αδιάκοπη μάχη με τον ιό. Χρειάζονταν λεπτοί χειρισμοί για να τους πλησιάσω. Έπρεπε να προσέχω να μη γίνω φορτικός, να σεβαστώ τη δύσκολη θέση τους, να κάνω υπομονή και να αναγνωρίσω μέχρι ποιο σημείο μπορώ να φτάσω, πόσο μπορώ να επιμείνω για να πάρω κάποιες απαντήσεις.
Το μεγαλύτερο κέρδος για εμένα από όλη αυτή τη διαδικασία ήταν ότι αναγνώρισα για πρώτη φορά την αξία του follow up. Μια ιστορία δεν τελειώνει με τη δημοσίευσή της στην εφημερίδα. Οι πρωταγωνιστές της συνεχίζουν το δικό τους ταξίδι, το οποίο μπορεί να γίνεται και πιο συναρπαστικό. Επειδή και η πανδημία εκδηλωνόταν κατά κύματα, περνούσε από περιόδους έξαρσης σε φάσεις ύφεσης μέχρι να φουντώσει ξανά, κράτησα επαφή με κάποιους από τους πρωταγωνιστές των ιστοριών μου. Μίλησα ξανά μαζί τους σε βάθος χρόνου και σε κάποιες περιπτώσεις ανακάλυψα νέες πτυχές, πιο ενδιαφέρουσες από τις προηγούμενες.
Ποια στοιχεία της προσωπικότητάς σου χρειάστηκε να ενεργοποίησεις για να προσεγγίσεις αυτό το τόσο ευαίσθητο θέμα;
Είμαι άνθρωπος χαμηλών τόνων και ενδεχομένως αυτό να βοήθησε. Προτιμώ να ακούω πιο πολύ παρά να μιλάω και αυτό μπορεί να έπαιξε κάποιο ρόλο στη προσέγγιση των πρωταγωνιστών κάθε ιστορίας. Πάντοτε απορώ γιατί κάποιοι άνθρωποι αποφασίζουν να μιλήσουν σε δημοσιογράφους, τι τους κινητοποιεί, ποιο είναι το κίνητρό τους; Ίσως τελικά γιατί έχουν την ανάγκη να μιλήσουν και αυτό συμβαίνει όταν πλάι τους βρεθεί κάποιος που θα τους ακούσει πραγματικά.
Νομίζεις ότι η εμπειρία της πανδημίας μας έχει διδάξει κάτι μέχρι τώρα; Πως θεωρείς ότι μας έχει μεταβάλει;
Είναι ακόμη αρκετά νωρίς για να διαπιστώσω εάν μας έχει αλλάξει καθοριστικά. Εάν θα αφήσει η πανδημία στις ζωές μας ένα μόνιμο αποτύπωμα πέρα από τις οικογένειες οι οποίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με την απώλεια κάποιου μέλους τους. Δεν έχουμε βγει από αυτή την περιπέτεια και είναι χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης να προχωράμε και να ξεχνάμε γρήγορα, αρκετές φορές να επαναλαμβάνουμε και τα λάθη του παρελθόντος. Ενδεικτικά, αρνητές της μάσκας υπήρχαν και το 1918 κατά την πανδημία της ισπανικής γρίπης και είδαμε συνεχιστές τους να εκφράζουν παρόμοιες αντιεπιστημονικές απόψεις ακόμη και σήμερα, έναν αιώνα αργότερα. Οπότε αμφιβάλλω ότι θα είμαστε πιο έτοιμοι εάν ποτέ αντιμετωπίσουμε κάποια νέα πανδημία.
Το βιβλίο αυτό θα αποτελεί αναμφισβήτητα πηγή για τους μελλοντικούς μελετητές του θέματος. Η γνώση που απέκτησες από την συγγραφή αυτού του βιβλίου σου δίνει κάποια δυνατότητα πρόβλεψης της εξέλιξης αυτού του φαινομένου;
Δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να προβλέψω ποια θα μπορούσε να είναι η εξέλιξη της πανδημίας. Ακόμη και μετά το πρώτο κύμα και το ξέγνοιαστο καλοκαίρι που περάσαμε, προτού μας παρασύρει η δίνη του δεύτερου κύματος, είχα την ελπίδα ότι όλα θα τελείωναν γρήγορα και τελικά διαψεύστηκα. Από την εξέλιξη της πανδημίας διδάχτηκα ότι πρέπει να είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή για το αναπάντεχο και να έχουμε την ευελιξία και τη δύναμη να προσαρμοζόμαστε σε μια νέα πιο πιεστική πραγματικότητα ακόμη και αν αυτή μας ξεβολεύει από τον προηγούμενο τρόπο ζωής μας.
Η συγγραφή του βιβλίου και η επαφή με τους ανθρώπους της πρώτης γραμμής οδηγεί στην συνειδητοποίηση ότι ο θάνατος είναι πολύ κοντά σε όλους. Αυτή η σκέψη πως επηρέασε την δουλειά και την ζωή σου;
Ο θάνατος είναι ένας από τους μεγαλύτερους φόβους μου. Κατά καιρούς για τις ανάγκες διαφορετικών ρεπορτάζ και προ πανδημίας έχω ακούσει και καταγράψει αρκετές δυσάρεστες ιστορίες. Προσπαθώ όσο μπορώ να μην επηρεάζομαι από αυτές, να κρατώ μία απόσταση και να προσεγγίζω με σεβασμό αλλά και ψυχραιμία κάθε θέμα.
Έχουμε περάσει δύσκολα χρόνια. Η οικονομική κρίση, το δημοψήφισμα, η πανδημία δεν έχουν αφήσει πολλές ευκαιρίες στη δική μου γενιά να ανασάνει, να νιώσει ότι μπορεί να δημιουργήσει απερίσπαστη. Ελπίζω ότι μπροστά μας θα έχουμε καλύτερα χρόνια. Οι ιστορίες των πρωταγωνιστών στους Κυματοθραύστες, η επιμονή και η αντοχή αυτών των ανθρώπων ήταν και για εμένα πηγή έμπνευσης και άντλησης δύναμης.
Πως επιλέγεις τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθείς;
Τα περισσότερα θέματα που με απασχολούν συνδέονται με κάποιο τρόπο με την επικαιρότητα. Προσπαθώ όμως να βρω και να φωτίσω νέες ενδιαφέρουσες πτυχές, να εμβαθύνω σε μια ιστορία όσο παραπάνω μπορώ. Στα περισσότερα θέματα έχω ως άξονα κάποιον άνθρωπο, έναν βασικό πρωταγωνιστή. Αυτό το πρόσωπο γίνεται η ραχοκοκαλιά της ιστορίας, στην οποία μπορεί να εμφανιστούν εμβόλιμα και άλλες μαρτυρίες ή στοιχεία.
Ποια ήταν η πιο ενδιαφέρουσα στιγμή της δουλειάς σου μέχρι τώρα;
Είχα την τύχη τα τελευταία 17 χρόνια να γνωρίσω μέσα από τη δουλειά μου πολλούς ενδιαφέροντες ανθρώπους και να βρεθώ σε μέρη τα οποία δεν θα μπορούσα να επισκεφτώ υπό άλλες συνθήκες. Από τα ταξίδια που έκανα στις ΗΠΑ την περίοδο 2008-2010 για τις ανταποκρίσεις στον Ταχυδρόμο και ΤΑ ΝΕΑ, μέχρι τις αποστολές στην Τουρκία για την Καθημερινή για την κάλυψη του προσφυγικού το 2015, υπάρχουν τόσες πολλές στιγμές καθεμία με τη δική της ξεχωριστή αξία. Πάντοτε όμως μετά τη δημοσίευση μίας ιστορίας αναζητώ το επόμενο θέμα με την ίδια αγωνία και αφοσίωση, σαν να ξεκινάω ξανά από την αρχή.
Είσαι αισιόδοξος για το μέλλον; Τι σου δίνει πίστη και δύναμη;
Έχουμε περάσει δύσκολα χρόνια. Η οικονομική κρίση, το δημοψήφισμα, η πανδημία δεν έχουν αφήσει πολλές ευκαιρίες στη δική μου γενιά να ανασάνει, να νιώσει ότι μπορεί να δημιουργήσει απερίσπαστη. Ελπίζω ότι μπροστά μας θα έχουμε καλύτερα χρόνια. Οι ιστορίες των πρωταγωνιστών στους Κυματοθραύστες, η επιμονή και η αντοχή αυτών των ανθρώπων ήταν και για εμένα πηγή έμπνευσης και άντλησης δύναμης.
